Собираш храброст, помислуваш дека можеби денес е денот кога конечно ќе ја изговориш вистината. Дека си уморен, дека не спиеш, дека ти тежи воздухот кога треба да станеш од кревет. Но, кога ќе ги погледнеш луѓето околу себе – колегите на работа, соседите во маркетот, семејството за трпезата – сфаќаш дека не знаеш како да ја скршиш тишината. Во Македонија, менталното здравје останува тема што се шепоти зад затворени врати, додека статистиката раскажува приказна што малкумина сакаат да ја слушнат.
Во 2023 година, повеќе од 30.000 граѓани побарале психијатриска помош, покажуваат податоците од Институтот за јавно здравје. Психолозите и психијатрите, кои се веќе преоптоварени со пациенти, велат дека реалната бројка е многу поголема. „Луѓето доаѓаат до нас во последен момент, кога веќе не можат да функционираат“, вели д-р Бојан Петровски, психијатар во Скопје. „А колкумина никогаш нема да дојдат? Колкумина никогаш нема да кажат дека не се добро?“
Ѕидот што го гради стигмата
Во Македонија, менталното здравје и натаму е обвиено со стигма. Според истражувањето на Фондацијата Отворено општество, дури 65% од испитаниците сметаат дека луѓето со ментални проблеми треба да останат во специјализирани институции, далеку од јавноста. Овој податок открива длабока недоверба кон лицата кои се борат со депресија, анксиозност или некое друго ментално нарушување.
Но, реалноста е поинаква. Луѓето не исчезнуваат во болниците – тие се меѓу нас. „Имам напади на паника со години, но никому не му кажувам, затоа што не сакам да мислат дека сум слаба“, признава Ана (35), маркетинг менаџерка од Битола. „Два пати отидов на психијатар и веднаш добив коментар од колегите дека сум ‘попречена’. И повеќе не се вратив.“
Ковид-19 и зголемената криза
Пандемијата ја остави Македонија со уште подлабоки рани. Во 2021 година, бројот на лица кои пријавиле депресивни симптоми е речиси двојно зголемен во споредба со претходните години, а во психијатриските болници има забележан раст од 40% во бројот на хоспитализирани пациенти. Сепак, државата не успеа да одговори соодветно на зголемената потреба.
„Имаме три специјализирани установи за ментално здравје, но тоа не е доволно“, вели професорката на Медицинскиот факултет, д-р Јована Стојановска. „Во руралните средини нема речиси никакви услуги. Луѓето се оставени сами со своите демони.“
Официјалните податоци покажуваат дека во Македонија има само 0,6 психијатри на 100.000 жители, што е една од најниските стапки во Европа. Споредено, во Германија оваа бројка е 13 психијатри на 100.000 луѓе. Недостатокот на стручни лица значи дека пациентите чекаат со месеци за термин кај психијатар, а приватното лекување е привилегија што многумина не можат да си ја дозволат.
Самоубиствата – тајната трагедија
Повеќе од 150 луѓе во Македонија секоја година си го одземаат животот. Тоа се три животи неделно. Тие бројки се тивки, без наслови во весниците, без јавна дебата за тоа што доведува до толку безнадежност. Светската здравствена организација проценува дека за секое самоубиство, најмалку 20 луѓе прават обид да си го одземат животот. Но, системот нема капацитет да им помогне.
„Работам во итна помош 12 години и видов премногу случаи на млади луѓе кои направиле обид за самоубиство“, раскажува лекар од Клиниката за токсикологија, кој сака да остане анонимен. „Причините се различни – финансиски проблеми, семејно насилство, депресија. Но, она што им е заедничко е дека не гледаат излез.“
Политики што не функционираат
И покрај стратегиите и акционите планови, буџетот за ментално здравје останува минимален – помалку од 2% од вкупните здравствени средства. Во 2023 година, на менталното здравје му беа доделени само 3,2 милиони евра. Според стручњаците, ова е смешна сума за земја со над 2 милиони жители.
„Парите се трошат на инфраструктура, но не и на услуги во заедницата“, објаснува д-р Стојановска. „Ние не треба да градиме нови ѕидови, туку да инвестираме во психолози во училиштата, во бесплатни советувалишта, во програми за рана интервенција.“
Гласовите кои се будат
Но, има надеж. Организации како „Новинари за човекови права“, „Легис“ и „Младите можат“ почнаа со иницијативи за подигање на свеста и обезбедување бесплатна психолошка поддршка. Сè повеќе млади бараат помош, а социјалните мрежи се претвораат во простор за споделување на лични искуства без осуда.
„Првпат отидов на терапија оваа година и тоа ми го спаси животот“, вели Марко (28), студент од Скопје. „Не сме сами. Само треба да почнеме да зборуваме.“
Можеби најголемата промена ќе дојде токму од овие исповеди. Од моментите кога некој ќе реши дека е време да ја скрши тишината. Од храброста да се признае дека менталното здравје не е луксуз, туку право. И дека тишината веќе не смее да биде опција.
Н. Доковска
_________________________________________
Сторијата е направена во рамки на проектот „Зајакнување на информацијата: Колаборативен центар за квалитетно новинарството во Северна Македонија”, подржан од Програмата #SustainMedia, кофинансирана од Европската Унија и германското Сојузно Министерство за економска соработка и развој. Неговата содржина е единствена одговорност на „Пела радио“ и не мора да го одразува ставот на ЕУ или на Федералното Министерство за економска соработка и развој